"Bắc Kinh và Hà Nội dạy cho nhau một bài học"

Lee Lescaze là một nhà báo kỳ cựu, ông từng là phóng viên thường trú ở Sài Gòn và Hongkong. Ông mất năm 1996.

Vào ngày 18.3.1979, ngày mà Trung Quốc tuyên bố rút quân khỏi cuộc xâm lược Việt Nam, ông viết trên Washington Post bài báo có tựa đề " Peking And Hanoi Teach Each Other a Lesson" - Bắc Kinh và Hà Nội dạy cho nhau một bài học.

Bài báo ngắn, thể hiện một cách nhìn ngay khi cuộc chiến đang diễn ra. Xin được dịch lại nguyên văn dưới đây.

Dù rằng quân Trung Quốc đang rút khỏi Việt Nam, cuộc đối đầu giữa hai quốc gia cộng sản châu Á này vẫn là ở giai đoạn khởi đầu. Nó hứa hẹn sẽ kéo dài, cũng như sẽ căng thẳng, tương tự như sự xung đột giữa Trung Quốc và Liên Xô.

Nhiều yếu tố của sự chia rẽ Trung-Xô như tranh chấp biên giới,tranh giành ảnh hưởng, cảm thấy bị phản bội và không thành công trong việc xử lý mối quan hệ song phương giữa hai quốc gia có tiềm lực không cân xứng đã dẫn dắt đến việc phá hỏng mối quan hệ giữa Trung Quốc và Việt Nam.

Cuộc xâm lược ngày 17 tháng 2 của Trung Quốc là trận chiến lớn đầu tiên, tuy nhiên giới ngoại giao tin là, nó đã được phát động chỉ sau khi Bắc Kinh đã tự từ bỏ mối quan hệ thân thiện với Hà Nội, và chuyển hướng hướng đến một cuộc đối đầu lâu dài.

Việt Nam cũng xác định rõ rằng cuộc chiến sẽ kéo dài và khốc liệt. Cùng với sự tuyên bố về một chiến thắng chống quân Trung Quốc, Hà Nội liên tục tuyên bố trên các phương tiện truyền thông chính thức của mình rằng "giới lãnh đạo Bắc Kinh rõ ràng vẫn chưa kịp thức tỉnh với thực tế."

Giai đoạn tiếp theo có khả năng sẽ là một cuộc tranh luận dai dẳng về biên giới Việt – Trung.

Việt Nam đồng ý đàm phán về tranh chấp biên giới, tuy nhiên chỉ sau khi Trung Quốc rút quân về phía bên kia “đường biên giới lịch sử”. Niềm hy vọng rằng cuộc đàm phán ấy có thể bắt đầu sớm dường như bị đe dọa bởi cáo buộc của Bộ Ngoại giao Hà Nội rằng: Trung Quốc trong lúc rút quân đã di dời các cột mốc biên giới. Việt Nam sẽ không mở các cuộc đàm phán chính thức cho đến khi các cột mốc này được trả về vị trí của chúng trước ngày 17 tháng 2.

Và ngay cả khi ấy, thì Trung Quốc và Việt Nam vẫn bất đồng quan điểm về một số phần lãnh thổ nhỏ. Mới đây, Phó Thủ tướng Trung Quốc Lý Tiên Niệm) nói với một tờ báo của Nhật Bản rằng các khu vực tranh chấp có tổng diện tích chỉ khoảng 35 dặm vuông. Trong khi phía Việt Nam công nhận các biên giới được thống nhất bởi chính quyền Đông Dương thuộc Pháp trước đây và Trung Hoa vào cuối thế kỷ 19, thì phía Trung Quốc muốn hồi tố đàm phán lại với cái cớ là đường biên giới thỏa thuận ngày trước là trong bối cảnh Trung Hoa yếu thế [nên bị ép].

Hai kẻ thương lượng cứng rắn 

Như cả thế giới đều thấy rõ, ngay cả khi chấp nhận đàm phán thì cả hai phía Trung Quốc và Việt Nam đều là những người thương lượng cứng rắn. Những đàm phán giữa hai bên về vấn đề người Hoa ở Việt Nam đã bị đổ vỡ vào năm ngoái.

Trong trao đổi với Hoa Kỳ trước kia, Việt Nam đã từng nói: "Giới lãnh đạo Trung Quốc đã tính sai nếu như  họ tin rằng những gì họ không thể đạt được trong cuộc chiến, họ có thể đạt được tại bàn đàm phán."

Việt Nam không dừng lại việc tổng động viên sau khi Trung Quốc bắt đầu rút quân, cũng không ngừng công bố những lời cáo buộc Trung Quốc đã giết hại thường dân, phá hủy các thị trấn biên giới, cướp bóc và họ khích lệ gia tăng tinh thần chống Trung Quốc.

Hà Nội cũng đã lôi kéo Lào và chính quyền mới ở  Campuchia vào một liên minh chống Trung Quốc. Sau cuộc tiến quân vào Campuchia đem đến lời cáo buộc cho Hà Nội trên toàn thế giới, Việt Nam đã lấy lại được hình ảnh cũ của mình là một quốc gia nhỏ bé đánh trả  lại một kẻ khổng lồ.

Cả Trung Quốc lẫn Việt Nam cho thấy rõ họ sẵn sàng gây khó cho nhau bất cứ khi nào có cơ hội.

Phó Thủ tướng Trung Quốc Đặng Tiểu Bình đã hứa hỗ trợ quân du kích Khmer Đỏ chống lại chính phủ  mới ở Phnom Penh được Việt Nam hậu thuẫn.

Những tuyên bố của chính Đặng đã khiến ông trở thành kiến trúc sư cho cuộc xâm lược của Trung Quốc, và Việt Nam đã kêu gọi người dân Trung Quốc loại ông khỏi quyền lực.

Việc báo đại tự tại Bắc Kinh đặt ra câu hỏi về cuộc xâm lược đã được Hà Nội khai thác đào sâu như là sự chia rẽ nội bộ của Trung Quốc về cuộc xâm lăng, và sẽ ảnh hưởng đến "đời sống chính trị của những kẻ có trách nhiệm gây ra cuộc chiến".

Trung Quốc tỏ ra không kém cạnh trong việc nhất mạnh đến việc thay đổi quyền lực lãnh đạo tại Hà Nội. Tuy nhiên, sự thống nhất trong đội ngũ lãnh đạo cao nhất của Việt Nam lại thật là ấn tượng so với việc Đặng hai lần bị thanh trừng tại Bắc Kinh.

Tương tự như khi mối quan hệ Xô-Trung rạn nứt, có vẻ như các nhà lãnh đạo Trung Quốc và Việt Nam trực tiếp can dự vào các sự kiện kiện năm trước đấy đã không thể bỏ qua cho nhau. Quyết định của Trung Quốc ngưng việc viện trợ cho Việt Nam và rút toàn bộ chuyên gia về nước vào mùa hè năm ngoái y hệt kiểu mà Liên Xô đã hành xử với chính Trung Quốc trước kia.

Cựu thủ tướng Chu Ân Lai từng than phiền khi rút đi, các cố vấn Liên Xô đã đem theo hết các thiết kế kỹ thuật, gây khó khăn cho Trung Quốc trong việc tiếp tục các dự án đang dang dở. Giới ngoại giao nhận xét rằng bản thân Trung Quốc đã quên khuấy những lời than vãn đó khi chính họ cũng lặp lại cách thức y như thế.

Việc cắt viện trợ của Trung Quốc cùng với việc giảm viện trợ nước ngoài của Thụy Điển, Đan Mạch và Australia sau cuộc tấn công Campuchia của Việt Nam đã gây nên những áp lực mới đối với nền kinh tế vốn dĩ ốm yếu của Việt Nam.

Hà Nội đã không thể hội nhập miền Nam Việt Nam kể từ năm 1975, và phải đối mặt với tình trạng thiếu hụt và lạm phát nghiêm trọng trong khi phải tiếp tế cho đội quân ở Campuchia và Lào.

Mong muốn hiện đại hóa nhanh chóng của Trung Quốc cũng có thể bị thách thức nếu tiếp tục gia tăng chi phí quân sự, cho dù nguồn lực của họ to lớn hơn nhiều.

 Hiểu bài học

Giới ngoại giao cho rằng Trung Quốc không có khả năng sớm thực hiện một hành động quân sự lớn nào khác. Họ sẽ không đạt được gì cả nếu cứ lặp lại các cuộc tấn công giới hạn kiểu như vậy, và bất kỳ nỗ lực nào nhằm chiếm nhiều hơn các khu vực biên giới nhỏ bé ấy sẽ khiến Trung Quốc phải đối mặt với các cuộc phản công của Việt Nam.

Các nhà phân tích tin là mức độ xung đột trực tiếp sẽ giảm xuống cùng với việc mỗi bên đang tìm kiếm các cách thức về ngoại giao và quân sự để gây phương hại cho nhau.

Trung Quốc sẽ tiếp tục hỗ trợ cho Khmer Đỏ với hy vọng sẽ làm chảy máu quân đội và nền kinh tế của Việt Nam vì chiến tranh du kích đã đạt được một số kết quả kể từ khi Phnom Penh thất thủ vào tháng Giêng. Trung Quốc cũng có khả năng lớn tuồn các loại vũ khí nhỏ hoặc quân du kích vào miền bắc Lào, và Trung Quốc lẫn Việt Nam có thể tiến hành các cuộc tấn công thăm dò quy mô nhỏ qua biên giới như họ đã thực hiện trước khi có cuộc xâm lược của Trung Quốc.

Đảng Cộng sản Thái Lan là một mục tiêu khác của cuộc đối đầu Trung Quốc - Việt Nam. Lãnh đạo của đảng này liên kết với Trung Quốc, tuy nhiên trong con số 10.000-12.000 du kích ước tính, phần lớn được người Việt Nam huấn luyện. Các căn cứ của họ đóng tại Lào và Campuchia, nơi họ sẽ tiếp xúc với người Việt Nam chứ không phải người Trung Quốc.

Cuộc đối đầu Trung-Việt kết thúc một thời kỳ của nền chính trị Đông Dương. Trung Quốc nói rằng cuộc xâm lược của họ đã được phát động để dạy cho Việt Nam một bài học.

Hà Nội đã biết bài học lớn: một lần nữa họ lại phải dấn thân vào một cuộc đấu tranh lâu dài.